Merytokracja - problemy systemu gratyfikacyjnego

Merytokracja jest często określana jako system tworzący sprawiedliwe społeczeństwo. Osobiste osiągnięcia powstają w nim na podstawie indywidualnych wysiłków i zdolności.

Merytokracja to system nagród oparty na indywidualnych zasługach. Oznacza to, że reprezentuje sposób klasyfikowania ludzi według ich talentów, zdolności, wysiłków i poświęcenia.

Obecnie system ten stosuje się zarówno w instytucjach publicznych, jak i prywatnych. Merytokracja stosowana jest na przykład, gdy administracja wybiera nowych pracowników na podstawie konkursu. System taki pozwala na uznanie indywidualnych kompetencji i wysiłków.

W tym sensie merytokracja jest często określana jako sposób na stworzenie sprawiedliwego społeczeństwa. Osiągnięcia osobiste uzyskuje się na podstawie indywidualnych wysiłków i możliwości, a nie zamożności, płci, religii itp. Model ten skrywa jednak problem, który warto wziąć pod uwagę.

Merytokracja – pochodzenie terminu

Termin merytokracja pochodzi od łacińskiego słowa merĭtum, oznaczającego „należną nagrodę” oraz od greckiego przyrostka krátos, oznaczającego „moc lub siłę”. Oznacza to zatem, że hierarchie lub stanowiska władzy są określane na podstawie indywidualnych zasług.

Chociaż pojęcie to było używane od starożytności (co widać w Platońskiej Republice idealnej), jego współczesną wersję zawdzięcza się socjologowi i działaczowi społecznemu Michaelowi Youngowi, który wprowadził ten termin w swojej książce Powstanie merytokracji (1958). Jest to dzieło beletrystyki, w którym autor krytykuje elitarną tendencję formalnej edukacji w Europie.

W tej dystopijnej i futurystycznej powieści zasługa jest połączeniem inteligencji i wysiłku i stanowi główną przyczynę nierówności społecznych. Pozwoliło to na stworzenie elitarnego rządu, złożonego z inteligentnej i zdolnej mniejszości, ze szkodą dla ignoranckiej i niekompetentnej większości.

W tym dystopijnym scenariuszu jednostki zdobywały miejsce w elicie dzięki swojemu wysiłkowi i poświęceniu, podczas gdy ci, którzy wkładali najmniej wysiłku, byli skazani na biedę.

Merytokracja jako ideał sprawiedliwego społeczeństwa

Choć termin ten miał w swoich początkach konotację pejoratywną i został stworzony w celu krytycznym, dyskurs neoliberalny zawłaszczył to pojęcie i nadał mu bardziej pozytywne znaczenie. Opowiada się za tym, aby merytokracja umożliwiła stworzenie sprawiedliwego społeczeństwa.

Widzimy więc, jak koncepcja neoliberalna była radykalnie przeciwstawiana podejściu sformułowanemu przez Michaela Younga w jego dystopijnym tekście. W związku z tym zwrotem autor w 2001 roku wyraził rozczarowanie losem koncepcji, którą sam wymyślił.

Problemy z merytokracją

Chociaż merytokracja jest uważana za atrakcyjną metodę usuwania niesprawiedliwości i nierówności, to nie jest ona wolna od trudności. Michael Sandel, filozof polityczny i profesor na Uniwersytecie Harvarda, przekonuje, że za systemem kryją się dwa problemy. Oto one.

1. Istnieje nierówność, jeśli chodzi o szanse

Sandel mówi, że w rzeczywistości społeczeństwo nie spełnia merytokratycznych ideałów. Podstawowe możliwości nie są takie same dla wszystkich osób.

Oznacza to, że zamożne rodziny są w stanie przekazać swoim dzieciom przywileje, dając im korzyści edukacyjne i kulturowe umożliwiające wstęp na najlepsze uniwersytety. Według Sandela na najbardziej prestiżowych uniwersytetach w USA jest więcej studentów należących do 1% rodzin o najwyższych dochodach w kraju niż 60% o najniższych dochodach.

Dlatego wysiłek wyższych klas społecznych nie jest taki sam, jak wysiłek najuboższych grup społecznych. W tym przypadku osoby zamożniejsze mają większe szanse na uzyskanie wysokiej jakości edukacji.

Z drugiej strony najubożsi muszą włożyć duży wysiłek w dostęp do wysokiej jakości edukacji. Często muszą poświęcać dużo czasu na generowanie dochodu, aby przeżyć, co z kolei zwiększa odsetek osób przedwcześnie kończących naukę.

2. Prowadzi do aroganckiego stosunku do sukcesu

Drugim problemem, który identyfikuje Sandel, jest postawa zachęcająca do merytokracji u tych, którzy odnoszą sukces. Oznacza to, że niektórzy ludzie sukcesu wierzą, że to, co osiągnęli, posiadają wyłącznie dzięki własnym zasługom. Dlatego uważają, że zasługują na nagrody, które społeczeństwa rynkowe przyznaje zwycięzcom.

Podobnie zwycięzcy mają tendencję do myślenia, że ci, którzy zostali w tyle, sami sobie są winni. Dlatego ten problem postaw generuje większe nierówności społeczne. Innymi słowy, merytokracja tworzy arogancję wśród zwycięzców i upokorzenie dla tych, którzy nie osiągają sukcesu.

Czy istnieje rozwiązanie?

Chociaż merytokracja ma swoje podstawowe wady, ważne jest, aby podkreślić jej pozytywne aspekty dla społeczeństwa. Ludzie określają pozycje w hierarchii przez dziedziczenie, klasę, rodzinę i czynniki, które od czasów starożytnych nie zależą od jednostki.

Jednak wraz z powstaniem merytokracji możliwości wyboru i uznania wysiłku otworzyły możliwości, aby zapobiec definiowaniu przyszłości przez determinizm. Ponadto zasługi są dziś ważnym kryterium prawidłowego funkcjonowania różnych procesów i dystrybucji zasobów.

Choć dalekie od ideału, można zaobserwować pozytywne rezultaty. Głównie w organizacjach prywatnych z dobrze zdefiniowanymi systemami. Możemy więc rozwiązać problemy merytokracji, gwarantując wszystkim równe szanse.

Podsumowanie

Można stwierdzić, że merytokracja sama w sobie nie jest złą propozycją. Jest to obecnie bardzo przydatny model gratyfikacji, który stosuje się w biznesie.

Jeśli jednak chcemy, aby ta propozycja była skuteczna i rzeczywiście służyła społeczeństwu, musimy być świadomi jej wad i ich unikać. W przeciwnym razie pogłębialibyśmy problemy, z którymi próbujemy walczyć, czyli niesprawiedliwość i nierówności społeczne.