Kim byli sofiści i jaki wkład nam zostawili?

Sofiści byli myślicielami starożytnej Grecji, którzy poświęcili się nauczaniu sztuki retoryki i perswazji. Dowiedz się o nich wszystkiego tutaj.

Napisane i zweryfikowane przez filozof Maria Alejandra Morgado Cusati.

Ostatnia aktualizacja: 10 lutego, 2023

W starożytnej Grecji, a konkretnie w demokratycznych Atenach V i IV wieku p.n.e. istniała grupa myślicieli zajmujących się nauczaniem sztuki retoryki i perswazji. Uczeni ci, znani jako sofiści, dążyli do praktycznego celu: poinstruowania obywateli w zakresie prowadzenia spraw publicznych w zamian za pieniądze.

Sofiści nie utworzyli zjednoczonej szkoły. Łączył ich jednak relatywizm moralny, zaprzeczanie obiektywnej prawdzie i sceptycyzm co do absolutnej wartości wiedzy. Przyjrzyjmy się bliżej niektórym z ich poglądów.

Kim byli sofiści?

Słowo „sofista” pochodzi od greckiego słowa sophos, oznaczającego „mędrca”. W starożytnej Grecji nazywano nim każdego, kto nauczał mądrości.

Jednak od V wieku p.n.e. słowo to zaczęło nabierać pejoratywnego i poniżającego zabarwienia. Różni filozofowie tamtych czasów (presokratycy) zarzucali im, że nie dążą do obiektywnej prawdy.

Prawda jest taka, że sofiści byli podróżnikami znającymi różne kultury, które bardzo różniły się od greckich. Dlatego zaczęli kwestionować, czy prawa i zwyczaje są wynikiem społecznych konwencji, czy są naturalne.

Opowiadali się więc za relatywistyczną interpretacją rzeczywistości, w której prawda obiektywna nie istniała, lecz była konstruowana na podstawie opinii większości. Zamiast szukać „prawdziwej wiedzy” (jak czynili to ówcześni filozofowie), skupili się na nauczaniu krasomówstwa. Dzięki temu ich uczniowie mogliby odnieść sukces w społeczeństwie i polityce.

Sofistów, niegdyś nazywanych „mistrzami mądrości” lub „znawcami życia” z czasem zaczęto przezywać od „mistrzowskich szarlatanów”, „oszustów” lub „fałszywych mędrców”. Filozofowie tacy jak Platon i Arystoteles oskarżyli ich nawet o bycie oszustami za używanie retoryki i dialektyki do wprowadzania ludzi w błąd.

Należy pamiętać, że w tym okresie historycznym system rządów w Atenach był demokracją parlamentarną. Ustawy i urzędy państwowe uchwalano na debatach obywatelskich. Dlatego opanowanie retoryki i perswazji było niezbędne, aby mieć wpływ na sprawy publiczne.

Tak więc wybitne umiejętności krasomówcze sofistów były przydatne na tamten czas. Uczyli innych umiejętności retorycznych, a tym samym stali się pierwszymi profesjonalnymi myślicielami, którym płacono za przekazywanie posiadanej wiedzy.

Główni przedstawiciele wśród sofistów

Sofiści nie stanowili nurtu o unikalnej myśli. Jednak wszyscy oni podzielali relatywistyczne i sceptyczne stanowisko w stosunku do prawdy. Wśród najbardziej znanych sofistów wyróżniamy następujących:

Protagoras z Abdery (485 – 411 p.n.e.)

Najbardziej znane zdanie tego filozofa brzmiało:

Takie sformułowanie odnosi się do faktu, że prawo jest konwencją społeczną i może być zmieniane zgodnie z interesem każdej społeczności. Dlatego jedynymi sędziami, w których można wierzyć, są mężczyźni z większością głosów.

Protagoras zapamiętany jest jako podróżujący myśliciel, znawca retoryki, który za wiedzę o poprawnym używaniu słów (orthoepia) pobierał wysokie opłaty.

Gorgiasz z Leontinos (483 – 375 p.n.e.)

Był wielkim zwolennikiem sceptycyzmu. Jego najbardziej znane dzieła to O niebycie, czyli o naturze i Pochwała Heleny.

Pierwszy to traktat o filozofii eleackiej, w którym argumentuje, że nic nie istnieje, gdyby coś istniało, nie można by tego poznać, a gdyby można było to poznać, nie można by o tym opowiedzieć. Z kolei Pochwała Heleny jest dyskursem, w którym analizuje wszystkie powody, dla których Helenę obwinia się o wojnę trojańską. Następnie odrzuca je wszystkie jako fałszywe.

Antyfona (480 – 411 p.n.e.)

Był zwolennikiem teorii hedonistycznej, według której ludzkie działania motywowane są pogonią za przyjemnością. Pisał także retorykę i przemówienia polityczne.

Prawo uważał za sztuczną ludzką konwencję, często sprzeczną z samą naturą. Prawa są zmienne, podobnie jak ludzka wola, dlatego sprawiedliwość podlega fluktuacjom. W ten sposób bronił poglądu, że potajemne przekraczanie prawa ludzkiego nie pociąga za sobą kary.

Wkład sofistów

Chociaż termin ten jest zwykle przyjmowany jako coś pejoratywnego w społeczności filozoficznej, ważne jest, aby uznać wkład, jaki pozostawili nam ci wielcy myśliciele. Najbardziej istotne są następujące:

Relatywizm i sceptycyzm

Sofiści jako pierwsi zaproponowali relatywistyczną i sceptyczną perspektywę rzeczywistości. Dla nich nie ma uniwersalnych prawd ani praw, które wyjaśniałyby pochodzenie rzeczy lub dyktowały, co jest dobre, a co złe.

Jeśli istnieją, człowiek nie ma zdolności ich poznania. Tak więc będą różne poglądy na rzeczywistość, z których wszystkie będą jednakowo ważne.

Koncentracja na jednostce i społeczeństwie

Filozofowie przed sofistami koncentrowali się na badaniu natury, stworzeniu i pochodzeniu kosmosu. Z drugiej strony ci nowi myśliciele zerwali z tą tradycją i skupili się na badaniu człowieka i społeczeństwa, biorąc pod uwagę różne czynniki z nimi związane, takie jak polityka czy edukacja.

Znaczenie dyskursu i języka

Sofiści byli pierwszymi myślicielami, którzy zastanawiali się nad dyskursem i jego znaczeniem w przekonywaniu innych. W tym sensie są prekursorami retoryki jako dyscypliny.

Ze swojej strony sofiści mieli wielki wkład w filologię i językoznawstwo. Zajmowali się kwestiami, takimi jak kategoryzacja czasowników i rzeczowników, analiza gramatyczna słów, interpretacja znaczeń, poprawna praktyka składni, rozróżnienie między słowami i rodzajami zdań.

Pedagogika

Wreszcie sofiści byli pierwszymi myślicielami, którzy pobierali pieniądze za swoje nauki. Ponadto uważani są za prekursorów edukacji w sztucznym środowisku (charakterystycznym dla cywilizacji zachodniej). Zastąpiło to tradycyjną grecką edukację, prowadzoną w środowisku społecznym dorosłych.

Sofiści – niektórzy stawali w ich obronie

Chociaż tradycja filozoficzna była odpowiedzialna za zdyskredytowanie sofistów, niektórzy współcześni filozofowie próbowali potwierdzić znaczenie tych wielkich myślicieli. Na przykład autorzy tacy jak Friedrich Nietzsche i George Grote uważali, że sofiści byli autentycznymi filozofami, których doktryny należy analizować jako poważane stanowiska dotyczące wiedzy.