Objawy oponowe - jak wyglądają i kiedy się pojawiają?

Napisane i zweryfikowane przez lekarz Leonardo Biolatto.

Ostatnia aktualizacja: 27 maja, 2022

Objawy oponowe to grupa objawów, które pojawiają się, gdy opony mózgowe ludzkiego ciała są podrażnione. Przyczyny mogą być różne i nawet zagrażające życiu. Oto znaki ostrzegawcze i wskazówki, jak je wykryć.

Objawy oponowe nie są chorobą samą w sobie, ale zespołem objawów, które wskazują na jakiś proces patologiczny w oponach mózgowych. Przyczyny mogą być różne, ale co do zasady musimy stwierdzić, że zawsze wymagają one natychmiastowego działania.

W medycynie mówimy o zespole, gdy grupa objawów i symptomów występuje razem i może odpowiadać różnej etiologii. Oznacza to, że dany zespół może mieć różne choroby jako swoje źródło.

W objawach oponowych na podstawowy zespół objawów składają się trzy zjawiska:

• Ból głowy: ból głowy
• Sztywność mięśni: spowodowana skurczami mięśni.
• Gorączka: która może być obecna lub nie, w zależności od tego, czy pochodzenie jest zakaźne czy nie.

Objawy są widoczne u pacjenta, gdy opony mózgowe są już w stanie zapalnym. Opony mózgowe to trzy bardzo cienkie warstwy, które pokrywają struktury ośrodkowego układu nerwowego wewnątrz czaszki i kręgosłupa. Opony mózgowe, niczym kartka papieru, owijają mózg i rdzeń kręgowy.

Istnieją trzy opony mózgowe: opona twarda, opona miękka (pia) i pajęczynówka. Objawy oponowe są spowodowane zapaleniem dwóch ostatnich, które anatomia określa jako “leptomeninges“. Kiedy te warstwy ulegają zapaleniu, podrażniają ośrodkowy układ nerwowy.

Objawy oponowe – przyczyny

Chociaż istnieje kilka przyczyn, które mogą wywołać objawy oponowe, najważniejsze z nich dzielą się na dwie grupy: zapalne i niezapalne. Ten ogólny podział nie determinuje jednak istotności obrazu klinicznego, co zaraz zobaczymy.

Przyczyny zapalne

Wśród przyczyn zapalnych możemy wymienić:

• Bakterie: być może najważniejszą i najlepiej znaną jest meningokok, mikroorganizm, na który istnieje specyficzna szczepionka mogąca zapobiec wywołanemu przez niego zapaleniu opon mózgowych. Po zainstalowaniu się bakterii objawy oponowe są zazwyczaj kompletne, ze wszystkimi objawami. Bakteria ta jest również zdolna do wywoływania ognisk lub epidemii w populacjach, które utrzymują ze sobą kontakt, dlatego też po wykryciu i potwierdzeniu przypadku podejmowane są środki ostrożności.
• Wirusy: Wirusowe zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych ma bardziej podstępny przebieg kliniczny i obejmuje stosunkowo często występujące wirusy do rzadkich mikroorganizmów wywołujących określone choroby.
• Grzyby: Grzybicze objawy oponowe są rzadkie, ale bardzo agresywne. Zwykle występuje u osób, które mają jakiś niedobór odporności i z powodu osłabionej obrony są bardziej podatne na zagnieżdżanie się grzybów w ich organizmach. Leczenie jest również bardziej skomplikowane.
• Pasożyty: Pasożytnicze zapalenie opon mózgowych jest jeszcze rzadsze, a za prawie wszystkimi przypadkami stoją tylko trzy mikroorganizmy. Przenosi się ze zwierząt na ludzi, więc ryzyko jest większe u pracowników wiejskich.

Przyczyny pozapalne

Druga grupa przyczyn to przyczyny niezapalne. Należą do nich:

• Krwotoki: gdy dochodzi do pęknięcia tętnicy w mózgu krwotok tworzy skupisko krwi, które, jeśli znajduje się w pobliżu opon mózgowych, powoduje ich zapalenie. Skutkiem tego są objawy oponowe. Na początku objawów udar mózgu może być mylony z bakteryjnym zapaleniem opon mózgowych, m.in. z powodu obecności gorączki.
• Urazy: Uraz czaszki, spowodowany uderzeniem lub wypadkiem, jest w stanie spowodować zapalenie opon mózgowych. Różne mechanizmy urazowe mogą powodować gromadzenie się płynu zapalnego pomiędzy mózgiem a oponami twardymi, podrażniając je.
• Nowotwory: Wiele nowotworów mózgu, móżdżku i szpiku kostnego nie zaczyna się od objawów bardziej oczywistych niż te, które występują w objawach oponowych. Złośliwa masa, która się pojawia naciska na opony mózgowe i kończy się ich podrażnieniem, czasami bez uciskania innych struktur.

Jak rozpoznać objawy oponowe?

Ponieważ gorączka nie zawsze występuje w objawach oponowych za jego składowe uważa się dwa objawy: ból głowy i skurcze mięśni.

Ból głowy w tych przypadkach to ból, który ma tendencję do bycia intensywnym i uporczywym. Nierzadko zdarza się, że pacjent musi krzyczeć z powodu bólu generowanego w czaszce. Dominuje lokalizacja czołowa i potyliczna, czyli na poziomie czoła lub w okolicy karku.

Bólowi głowy towarzyszy zwykle nasilenie w reakcji na bodźce takie jak światło czy hałas. Kiedy nasila się pod wpływem światła, nazywa się to fotofobią, a osoba chora jest zmuszona zamknąć oczy. Kiedy ból nasila się przy dźwiękach, nazywa się to dźwiękowstrętem.

Drugą cechą charakterystyczną są skurcze mięśni. W zespole opon mózgowych mięśnie tylnej części szyi, pleców i kończyn dolnych mogą stać się napięte i sztywne.

Sztywność w tylnej części szyi uniemożliwia na przykład przyciągnięcie brody do klatki piersiowej, a sztywność w tylnej części pleców uniemożliwia przyciągnięcie kolan do klatki piersiowej. Są to klasyczne objawy, które medycyna od dziesięcioleci kojarzy z zapaleniem opon mózgowych.

Pojawienie się tych objawów powinno przyspieszyć konsultację z lekarzem. Wykona on niezbędne badania krwi i obrazowania układu nerwowego i nakłucie lędźwiowe w celu zbadania płynu mózgowo-rdzeniowego, jeśli to konieczne. Nie jest to stan, który należy lekceważyć ze względu na związane z nim ryzyko.