Aporofobia: odrzucenie i pogarda dla biednych

Dlaczego niektóre narody odrzucają imigrantów? Filozof Adela Cortina twierdzi, że ta niechęć wynika z ich ubóstwa.

Napisane i zweryfikowane przez filozof Maria Alejandra Morgado Cusati.

Ostatnia aktualizacja: 26 stycznia, 2023

Aporofobia to neologizm powstały z połączenia dwóch greckich terminów: áporos (bez zasobów) i fobos (strach). Oznacza nienawiść, strach, wstręt lub wrogość wobec ubogich, pozbawionych środków do życia lub bezbronnych.

Pierwszym, który wykorzystał i rozpowszechnił tę nową koncepcję, była filozof i profesor Uniwersytetu w Walencji, Adela Cortina, w latach 90. Jej celem było odróżnienie tej postawy od innych przejawów dyskryminacji, takich jak ksenofobia czy rasizm. W tym wypadku Cortina uważa, że akty ksenofobii, rasizmu, odrzucenia imigrantów czy uchodźców są w rzeczywistości przejawami niechęci, która nie wynika z ich statusu jako cudzoziemców, ale z prostego faktu bycia biednymi.

W 2017 roku hiszpańska Fundacja Urgent wybrała aporofobię jako słowo roku, aby zwrócić uwagę na to zjawisko. Podobnie termin ten znalazł się już w Słowniku języka hiszpańskiego. W tym samym roku hiszpański Senat przyjął wniosek o włączenie aporofobii jako okoliczności obciążającej do Kodeksu karnego.

Jak wyraża się aporofobia?

W życiu codziennym aporofobia przejawia się w dwojakiej postawie. Po pierwsze, w tendencji do opowiadania się po stronie lepiej sytuowanych, od których można uzyskać pewne korzyści. A po drugie, w skłonności do ignorowania najsłabszych, którzy wydają się niezdolni do zaoferowania czegokolwiek w zamian.

Odrzucenie imigrantów nie wynika więc z tego, że są obcokrajowcami, ale dlatego, że nie mają nic do zaoferowania. Na przykład żaden naród nie odmawia pozwolenia arabskiemu szejkowi na osiedlenie się w swoim kraju. Nie odmawia sie też prawa pobytu słynnemu zagranicznemu piłkarzowi. Co więcej, luksusowe jachty bez problemu cumują na bogatym wybrzeżu Morza Śródziemnego, podczas gdy wygnańcy toną, próbując się tam dostać.

W tym momencie Cortina zastanawia się, co kryje się za tymi podwójnymi standardami akceptacji i odrzucenia imigrantów. Czy niektórzy są odrzuceni, ponieważ są cudzoziemcami czy dlatego, że są biedni?

Autorka odpowiada na to pytanie stwierdzeniem, że „ubodzy są odrzucani, choćby należeli do własnej rodziny”. Innymi słowy, ubodzy, zamiast pobudzać do gościnności, budzą odrzucenie i wrogość.

Możliwe przyczyny

Aporofobia nie ma zbyt jasnych przyczyn. Zaproponowano jednak pewne hipotezy.

Mózg ksenofobiczny

Opierając się na neurologii, Cortina mówi, że mózg posiada “składnik ksenofobiczny” jako mechanizm przetrwania. Oznacza to, że ludzie mają biologiczną tendencję do otaczania się tymi, z którymi czują większe powinowactwo.

Inaczej mówiąc, mamy tendencję do tworzenia grup się z ludźmi, którzy mówią tym samym językiem, mają podobną fizjonomię, tę samą kulturę itp. Dlatego jest prawdopodobne, że ci, którzy się od nas różnią, wzbudzają w nas chęć odrzucenia. Mózg może ich interpretować jako zagrożenie.

Jednak samo to wyjaśnienie nie uzasadnia obecności aporofobii. Należy zauważyć, że ludzie to racjonalne istoty z silnym komponentem empatycznym. Jesteśmy w stanie troszczyć się o innych, niezależnie od różnic.

Brak wzajemności

Cortina twierdzi, że aporofobia opiera się na zasadzie wzajemności i wymiany ekonomicznej. Każdy człowiek musi mieć narzędzie w systemie społecznym.

Ubodzy, bez środków, są odrzucani, ponieważ z tej perspektywy nie mają społeczeństwu nic do zaoferowania. Innymi słowy, biedni to ci, którzy nie mają narzędzi, by zrekompensować to, co im dano.

Dysonans poznawczy

Z psychologicznego punktu widzenia zasugerowano, że aporofobia może być konsekwencją dysonansu poznawczego. Definiuje się go jako zaburzenie psychiczne, którego doświadczamy, gdy mamy w umyśle dwie sprzeczne idee lub dopuścimy się zachowania, które jest niezgodne z naszym systemem przekonań.

W przypadku aporofobii istnieje postrzegana rozbieżność między tym, jak ktoś widzi siebie („Jestem dobrą osobą”), a swoim zachowaniem („Nie pomagam ani nie odwracam wzroku, gdy spotykam osobę bezbronną”). Ten konflikt wewnętrzny może spowodować, że będziemy szukać uzasadnień, aby zracjonalizować dysonansowe zachowanie, tworząc powody do odrzucenia biednych ludzi.

Ideologie polityczne

Z ideologicznego punktu widzenia myślenie neoliberalne (oparte na indywidualizmie, rywalizacji i merytokracji) zakłada, że sukces zależy tylko od woli, wysiłku i talentu. Warunki społeczno-ekonomiczne nie mają z tym nic wspólnego.

Dlatego zamiast rozumieć ubóstwo jako porażkę społeczną, reagujemy pogardą i obwinianiem biednych za ich sytuację. W najlepszym przypadku, stosujemy wobec nich domniemanie odpowiedzialności.

Skutki społeczne i osobiste

Aporofobia to zjawisko, które napędza błędne koło wykluczenia i marginalizacji. Po pierwsze dlatego, że ma negatywny wpływ na samoocenę ludzi, co napędza spiralę degradacji.

Po drugie, ponieważ odrzucenie utrudnia reintegrację społeczno-zawodową. Ubóstwo przyjmuje się jako stałą i niezmienną cechę tożsamości ludzi.

Dyskurs oparty na aporofobii skutkuje dehumanizacją i uprzedmiotowieniem ludzi. Jej najostrzejsza wersja może prowokować przemoc słowną lub fizyczną, z drwinami, obelgami, upokorzeniem lub agresją fizyczną włącznie.

Z kolei taka agresja ma dotkliwy wpływ na zdrowie psychiczne ofiar, które często doświadczają poczucia bezradności i bezbronności, strachu, niepokoju, depresji, a nawet myśli samobójczych.

Jak pokonać aporofobię?

Adela Cortina sugeruje, że najlepszym sposobem na zakończenie aporofobii jest edukacja formalna i nieformalna (szkoły, uniwersytety, media i sieci społecznościowe). Powinno się tam kultywować współczucie i altruizm.

Ze swojej strony musimy obalić fałszywe przekonanie, że biedni nie mają nic do zaoferowania. Cortina twierdzi, że nie ma człowieka, który nie byłby w stanie ofiarować czegoś wartościowego. Jeśli nie jesteśmy w stanie tego zobaczyć, dzieje się tak dlatego, że nasz wzrok wymaga wyostrzenia.

Współczucie i empatia są niweczone, gdy wierzymy, że ubodzy są winni swojego ubóstwa. Dlatego, aby osiągnąć większe współczucie w naszym świecie, musimy zakwestionować i przemyśleć nasz własny system przekonań.

Ideologia, zgodnie z którą ubóstwo nie wynika z uwarunkowań strukturalnych, ale z gnuśności, indywidualnego błędu lub osobistej winy, zachęca do postrzegania biednych jako zagrożenia. W ten sposób obwinianie ich prowadzi do ignorowania ich, a nawet prześladowania.