Empiryzm i racjonalizm: różnice, zalety i wady

Na przestrzeni dziejów różni filozofowie kwestionowali naturę ludzkiej wiedzy. Z ich rozważań wyłoniły się takie nurty jak racjonalizm i empiryzm.

W filozofii istnieją dwa przeciwstawne sobie nurty, które próbują wyjaśnić pochodzenie i naturę ludzkiej wiedzy: empiryzm i racjonalizm. Pierwsza perspektywa broni stanowiska, że doświadczenie i dowody są głównym źródłem wiedzy, podczas gdy druga podkreśla rolę rozumu i intelektu.

Oba nurty dominowały w epistemologii (jest to gałąź filozofii zajmująca się badaniem wiedzy), a wielu uznanych filozofów zajęło jedno z tych dwóch stanowisk. W dzisiejszym artykule omówimy, na czym polega empiryzm i racjonalizm, czym się one od siebie różnią oraz jakie mocne i słabe strony oferuje każdy z tych nurtów.

Empiryzm i racjonalizm – na czym się opierają?

Przed zdefiniowaniem każdego z tych nurtów filozoficznych należy pamiętać, że w ramach obu stanowisk istnieją różne teorie. Wyłaniające się z nich idee dotyczące zdobywania wiedzy i rozumienia rzeczywistości nie są dokładnie takie same.

Na przykład racjonalizm Kartezjusza nie jest tym samym, co racjonalizm Spinozy czy Leibniza; podobnie jak empiryzm Hume’a nie jest taki sam jak empiryzm Berkeleya. Jednak chociaż istnieją różnice w poglądach na zdobywanie wiedzy i rozumienie rzeczywistości, nie są one dokładnie takie same. Pomimo tych różnic w ideach w obrębie tego samego nurtu, teorie utrzymują wspólne zasady, które pozwalają ich zwolennikom sklasyfikować jako empirystów lub racjonalistów.

Empiryzm

Empiryzm to nurt filozoficzny, który broni tego, że doświadczenie i dowody (zwłaszcza oparte na postrzeganiu zmysłowym) są głównym źródłem w kształtowaniu idei i zdobywaniu wiedzy.

Zakłada więc, że ludzki umysł rodzi się jako tabula rasa, która stopniowo napełnia się wiedzą w odniesieniu do swojego otoczenia i doświadczania rzeczywistości. Najbardziej wpływowymi współczesnymi empirystami byli John Locke, George Berkeley, David Hume i Francis Bacon.

Racjonalizm

Racjonalizm z kolei broni tezy, że rozum i ludzki intelekt są głównym i nadrzędnym sposobem poznania. Twierdzi, że informacje nabywane za pomocą zmysłów (doświadczenia) są zawsze mylące.

Racjonalizm opiera się na przekonaniu, że istoty ludzkie przychodzą na świat z wrodzonymi ideami i prawdami (dostarczonymi przez Boga lub boskość), które są objęte rozumem, a nie nabyte z doświadczeniem.

Największym propagatorem racjonalizmu był René Descartes, który stworzył racjonalną metodę dostępu do prawdy. Duży nacisk kładł on także na matematykę i geometrię, uważając je za najlepsze ze wszystkich nauk i filozofii, ze względu na ich dokładność.

Do najbardziej wpływowych współczesnych racjonalistów należą Christian Wolff, Baruch Spinoza i Gottfried Leibniz.

Empiryzm kontra racjonalizm

Zobaczmy teraz, jakie są główne różnice między empiryzmem a racjonalizmem:

• Empiryzm opiera prawdziwą wiedzę na doświadczeniu i dowodach, podczas gdy racjonalizm opiera ją na rozumie i zrozumieniu.
• Racjonalizm zajmuje się procesami umysłowymi i zasadami organizacji. Empiryzm natomiast wiąże się z doświadczeniem zmysłowym i zasadami kojarzenia.
• Racjonalizm twierdzi, że istnieją wrodzone idee, które ujawniają nam prawdę (np. matematyka), podczas gdy empiryzm twierdzi, że ludzki umysł przychodzi na świat jako tabula rasa (czysta karta), która dopiero zostanie napełniona.
• Dla racjonalistów zdolność człowieka do poznania różnych prawd jest nieograniczona, ponieważ rozum posiada już wszystkie prawdy, a dana osoba musi je tylko odkryć. Z drugiej strony empiryści zakładają, że ograniczenia ludzkiego umysłu uniemożliwiają pełne poznanie.
• W racjonalizmie dominującą metodą dostępu do prawdy jest dedukcja, która przechodzi od ogółu do szczegółu. W empiryzmie z kolei dominuje metoda indukcyjna, generująca ogólne wnioski z poszczególnych przypadków.
• Matematyka jest uważana za paradygmat wiedzy racjonalistycznej. Nauka eksperymentalna jest z kolei paradygmatem empiryzmu.
• Racjonalizm kojarzy się zwykle z teorią, podczas gdy empiryzm z doświadczeniami.

Wady i zalety empiryzmu

Jak każdy nurt filozoficzny, empiryzm ma swoje mocne i słabe strony. W normalnych warunkach bowiem eksperymentowanie jest najbardziej niezawodną metodą wykazania, czy dane zjawisko się powtarza. W ten sposób możemy ustalić, czy jego wystąpienie wynika z określonych praw, czy też coś zdarzyło się przypadkiem.

Jednak główną słabością empiryzmu jest fakt, że ludzka percepcja nie jest nieomylna. Oznacza to, że coś, co jedna osoba postrzega jako prawdziwe, może być fałszywe dla innej.

Na przykład dla jednego człowieka dany przedmiot może być czerwony, ale dla kogoś, kto cierpi na ślepotę barw, ten sam przedmiot jest postrzegany jako zielony. Czy oznacza to, że w ramach innego sposobu postrzegania rzeczywisty stan rzeczy może się zmienić?

Warto również pamiętać, że na percepcję człowieka mogą wpływać czynniki zewnętrzne. Na przykład ten sam eksperyment w różnych warunkach daje odmienne wyniki, czego badacz często nie jest świadomy.

Wady i zalety racjonalizmu

Jedną z największych zalet racjonalizmu jest jego zdolność do identyfikowania istniejących wcześniej ogólnych zasad stojących za każdym zjawiskiem. Są one niezależne od percepcji i indywidualnej wiedzy. Na przykład prawo grawitacji.

Wielką słabością racjonalizmu z kolei jest skłonność rozumu do generowania ludzkich nieporozumień i niedomówień. Gdyby tak nie było, naukowcy nie uciekaliby się do eksperymentów w celu potwierdzenia swoich hipotez.

Empiryzm i racjonalizm: czy mogą się uzupełniać?

Empiryzm i racjonalizm to dwa stanowiska, które mogą się wzajemnie uzupełniać. Każde z nich może zmniejszać wady drugiego. W rzeczywistości filozofowie tacy jak Immanuel Kant pogodzili oba nurty w swoich teoriach. Twierdzili oni, że zarówno doświadczenie zmysłowe, jak i rozumowanie są niezbędne do zrozumienia świata.

W dzisiejszych czasach wszystkie nauki wykorzystują zarówno eksperymentowanie, jak i rozumienie, aby dowodzić prawd i ustanawiać prawa. Dlatego oba są kluczowym elementem do zdobycia prawdziwej wiedzy.